Nima uchun Garvard "Amerika Milliy Universiteti" deb atalmaydi? Universitet nomlarida yashiringan jahon tarixi siz kutgandan ham qiziqarliroq

Hech o'ylab ko'rganmisiz?

Bizda "Milliy" Tsinghua universiteti, "Milliy" Tayvan universiteti bor. Rossiyada ham juda ko'p "milliy" universitetlar mavjud. Lekin dunyo bo'ylab eng nufuzli universitetlar, masalan Garvard, Yel, Oksford, Kembrij kabi, nomlarida nega "Milliy" (National) so'zi yo'q?

Yanada g'alatiroq tomoni shundaki, Buyuk Britaniyada "Imperiya Kolleji" (Imperial College) bor, bu juda qudratli eshitiladi; Germaniya va Yaponiya esa Ikkinchi jahon urushidan keyin universitet nomlaridagi "imperiya" yoki "milliy" so'zlarini o'chirib tashlashga harakat qilishdi.

Buning ortida nima gap bor? Nega "Milliy" so'zi chet elda biz bilmaydigan ma'nolarga egami?

Bugun biz universitet nomlarida yashiringan bu sirni ochamiz. Aslida, universitetga nom berish, xuddi restoranga nom berishga o'xshaydi, nom shunchaki belgi emas, balki bir bayonotdir.

Birinchi turdagi restoran: "Qari Vangning uy taomlari" — Mahalliy jamiyatga xizmat qiluvchi universitetlar

Tasavvur qiling, siz Amerikada restoran ochmoqchisiz, unga "Amerika birinchi oshpazi" deb nom berarmidingiz? Ehtimol, bermassiz. Siz uni "Kaliforniya Quyosh oshxonasi" yoki "Texas Barbekyu uyi" deb nomlashingiz mumkin. Bu yaqin va mahalliy eshitiladi, aniq qilib aytadi: men bu yerdagi aholiga xizmat qilaman.

Amerikadagi "shtat universitetlari" (State University) aynan shu mantig'iga asoslangan.

Masalan, Kaliforniya universiteti (University of California), Texas universiteti (University of Texas), ularning nomlari "shtat" ga urg'u beradi, "mamlakat" ga emas. Bu juda aqlli yondashuvdir, chunki u universitetning o'z shtati soliq to'lovchilariga xizmat ko'rsatishdek jamoat xususiyatini ko'rsatadi, shu bilan birga "National" so'zi keltirishi mumkin bo'lgan muammolardan mohirona qochadi.

Chunki AQShda va ko'plab g'arb mamlakatlarida "millatchilik" (Nationalism) juda nozik so'z bo'lib, osonlikcha urush, mojarolar va ksenofobiyani eslatadi. Shuning uchun, "National" o'rniga "State" dan foydalanish, xuddi restoranga "Qari Vangning uy taomlari" deb nom berishga o'xshaydi: kamtarona, amaliy va qo'ni-qo'shnilarga eng yaxshi xizmat ko'rsatishga qaratilgan.

Ikkinchi turdagi restoran: "Xitoyning Birinchi Qasri" — Mamlakatning yuzini ifodalovchi flagman universitetlar

Albatta, ba'zi restoran egalari shijoatli bo'lib, butun mamlakat uchun namuna bo'lishni xohlashadi. Ular o'z restoranlariga "Xitoyning Birinchi Qasri" yoki "Pekin O'rdak Bosh Filiali" deb nom berishadi. Bu nom darhol o'ziga ishonchni ko'rsatadi, u shunchaki restoran emas, balki milliy oshxonaning yuzidir.

Ba'zi mamlakatlardagi "milliy universitetlar" aynan shu rolni bajaradi.

Masalan, "Avstraliya Milliy Universiteti" (Australian National University) yoki "Singapur Milliy Universiteti" (National University of Singapore). Bu mamlakatlarda "Milliy universitet" odatda bitta bo'ladi, u butun mamlakat resurslari bilan yaratilgan akademik flagman bo'lib, butun mamlakatning eng yuqori darajasini ifodalaydi. Uning nomi, mamlakatning yorqin tashrif qog'ozidir.

Bu biz odatlangan, ko'plab "milliy" universitetlarga ega bo'lgan vaziyatdan butunlay farq qiladi. U yerda "Milliy" noyob va hurmatli mavqeni anglatadi.

Uchinchi turdagi restoran: "Yamato istilochi oshxonasi" — Bosqinchilik izini tashuvchi imperatorlik universitetlari

Endi, eng dahshatli vaziyatni tasavvur qiling.

Bir restoran, uy taomlari deb ham, birinchi bino deb ham atalmaydi, balki "Yamato istilochi oshxonasi" yoki "German Elita Bazmi" deb nomlanib, bosib olingan yerda ochilgan. Bu restoranning maqsadi ovqat tayyorlash emas, balki o'z nomi va mavjudligi bilan mahalliy aholiga doimo "Sizlar biz tomonidan zabt etilgansiz" deb eslatib turishdir.

Aynan shuning uchun "Milliy" va "Imperiya" (Imperial) so'zlari tarixda shu qadar "zaharli" bo'lib qolgan.

Ikkinchi jahon urushi davrida, fashist Germaniyasi va Yaponiya imperiyasi bosib olingan hududlarda "Imperiya Universitetlari" (Reichsuniversität / 帝国大学) deb atalgan maktablarni tashkil etgan. Bu maktablar madaniy bosqinchilik va irqiy assimilyatsiyani targ'ib qilish vositasi bo'lib, universitet nomi yuziga o'yilgan tarixiy tatuirovka kabi zo'ravonlik va zulmga to'la edi.

Urush tugagandan so'ng, bu nomlar katta sharmandalikka aylandi. Germaniya, Yaponiya va boshqa Yevropa mamlakatlari bu turdagi universitet nomlarini tezda tarixdan o'chirib tashlashdi. Hamma "National" so'ziga nisbatan juda ehtiyotkor bo'lib qoldi, u fashizm va imperializm bilan bog'lanishidan qo'rqishdi.

Aynan shuning uchun bugungi kunda Yevropa qit'asida "Milliy" deb nomlangan keng qamrovli universitet topish qiyin. Hatgo Gollandiyaning qadimiy "Rijksuniversiteit" (so'zma-so'z "Milliy Universitet" degani) ham, xalqaro targ'ibotda keraksiz aloqalardan qochish uchun uni "Shtat Universiteti" deb neytralroq tarjima qilishni afzal ko'radi.

Universitet nomlari ortidagi dunyoqarash

Endi, o'sha nomlarga qaytib qarasak, hamma narsa aniq bo'ladi:

Amerika "shtat" so'zidan foydalanadi, bu pragmatizm bo'lib, mahalliy xizmatga urg'u beradi.
Buyuk Britaniya "Imperiya Kollejini" saqlab qolgan, xuddi "quyosh botmas imperiya" shon-shuhratini unutmagan keksa aslzodaga o'xshaydi, tarixiy yodgorliklar saqlanib qolgan.
Avstraliya va Singapur "milliy" so'zidan foydalanadi, bu mamlakatning tashrif qog'ozi bo'lib, yuqori darajadagi o'ziga ishonchni ko'rsatadi.
Yevropa qit'asi umuman "milliy" so'zidan qochadi, bu tarixga nisbatan mulohaza bo'lib, o'tmishdagi noxushliklardan ehtiyotkorlik bilan chegaralanadi.

Oddiy universitet nomi ortida esa bir mamlakatning dunyoqarashi, tarixi va qadriyatlari yotadi. Bu bizga til shunchaki so'zlarning ma'nosini birlashtirishdan ko'proq narsa ekanligini aytadi. Har bir so'z ortida madaniyat, tarix va his-tuyg'ular chuqurlashgan.

Bu madaniyatlararo muloqotning eng jozibali va eng qiyin tomonidir. Oddiy mashina tarjimasi sizga "National" "milliy" deganini aytishi mumkin, ammo turli kontekstlarda uning minglab ma'nolarini – shon-sharafmi, mas'uliyatmi yoki chandiqmi – ayta olmaydi.

Dunyoni chinakam tushunish va turli madaniyatga ega insonlar bilan chuqur muloqot qilish uchun, biz bu so'zlar ortidagi hikoyalarni ko'ra bilishimiz kerak.

Va bu, muloqotning chinakam ma'nosidir.

*Butun dunyo bo'ylab insonlar bilan chuqur muloqot qilishni, ularning tilidagi madaniy hikoyalarni tushunishni istaysizmi? Intent ilovasini sinab ko'ring. Bu eng yaxshi sun'iy intellekt tarjimasi bilan integratsiyalashgan chat ilovasi bo'lib, sizga til to'siqlarini yengib o'tishga va butun dunyo bo'ylab har qanday inson bilan erkin suhbatlashishga, bir-biringizni chinakam tushunishga imkon beradi.*