Неміс тіліндегі сын есімдердің жалғауларын жаттап алмаңыз! Бір оқиға сізге бәрін түсіндіреді.
Неміс тілі дегенде, сізді ең қатты не мазалайды?
Егер жауабыңыз "сын есімнің жалғаулары" болса, құттықтаймын, сіз жалғыз емессіз. Қорқынышты түс сияқты, зат есімнің жынысына, санына, септігіне қарай өзгеріп отыратын жалғаулар жаңадан бастағандарды "аулақтатқызатын алғашқы үлкен кедергі" сияқты.
Бәріміз де басымыздан өткіздік: күрделі септік өзгерістер кестесін қарап отырып, шашымызды жұлып, жаттап аламыз, нәтижесінде алғашқы сөйлемді айтқанда қателесіп қаламыз.
Бірақ егер мен сізге неміс тіліндегі сын есімдердің өзгерістерін мүлдем жаттап алудың қажеті жоқ деп айтсам ше? Оның артында өте ақылды, тіпті талғампаз "жұмыс орнының ережелері" бар.
Бүгін біз қарапайым оқиға арқылы осы логиканы толық түсіндіруге көмектесеміз.
"Бастықтың көңіл-күйін" қарайтын қызметкер
Елестетіп көріңізші, неміс тіліндегі әрбір зат есім тіркесі – бұл міндеттері нақты бөлінген шағын команда.
- Артикльдер (der, die, das, ein...) = Бастық
- Сын есімдер (gut, schön...) = Қызметкер
- Зат есімдер (Mann, Buch...) = Жоба
Бұл командада қызметкердің (сын есім) негізгі міндеті біреу ғана: кемшіліктерді толтыру.
Бастықтың (артикль) негізгі міндеті – осы жобаның (зат есім) маңызды ақпаратын, яғни оның "жынысын" (еркек/ортақ/әйел) және "септігін" (сөйлемдегі рөлін) нақтылау.
Ал қызметкер (сын есім) өте "ақылды", ол алдымен бастықтың жұмысты қаншалықты деңгейде орындағанын көріп, содан кейін ғана өзінің не істеу керектігін шешеді.
Осыны түсінгеннен кейін, үш жиі кездесетін "жұмыс жағдайын" қарастырайық.
Бірінші жағдай: Бастықтың қабілеті өте жоғары (әлсіз өзгеріс)
Командада der, die, das сияқты анықтауыш артикльдер пайда болғанда, бұл қабілеті өте жоғары, нұсқаулары анық бастық келді деген сөз.
Мысалдар:
- der Mann: Бастық сізге жобаның "еркек жынысты, атау септікте" екенін анық айтып тұр.
- die Frau: Бастық сізге жобаның "әйел жынысты, атау септікте" екенін анық айтып тұр.
- das Buch: Бастық сізге жобаның "ортақ жынысты, атау септікте" екенін анық айтып тұр.
Бастық барлық маңызды ақпаратты анық көрсетіп берді, қызметкер (сын есім) не істеуі керек?
Ештеңе істеудің қажеті жоқ, демалса болады!
Ол соңына символдық түрде -e немесе -en жалғауларын қосып, "қабылданды, түсіндім" дегенді білдірсе болды, жұмыс аяқталды.
Der gut_e_ Mann liest. (Сол жақсы ер адам кітап оқып жатыр.)
Ich sehe den gut_en_ Mann. (Мен сол жақсы ер адамды көріп тұрмын.)
Негізгі ереже: Бастық мықты болса, мен әлсізбін. Бастық барлық ақпаратты толық берсе, қызметкер ең қарапайым жалғау өзгерісін қолданады. Міне, бұл "әлсіз өзгеріс" деп аталады. Оңай емес пе?
Екінші жағдай: Бастық бүгін жұмысқа келмеді (күшті өзгеріс)
Кейде командада бастық (артикль) мүлдем болмайды. Мысалы, сіз жалпылама нәрселер туралы айтқанда:
Guter Wein ist teuer. (Жақсы шарап қымбат.)
Ich trinke kaltes Wasser. (Мен суық су ішемін.)
Бастық жоқ, ешкім жобаның "жынысы" мен "септігі" туралы ақпарат бермейді, не істеу керек?
Бұл кезде қызметкер (сын есім) алға шығып, барлық жауапкершілікті өз мойнына алуы керек! Ол жобаны сипаттап қана қоймай, бастық бермеген барлық маңызды ақпаратты (жынысын және септігін) анық көрсетуі тиіс.
- der → guter Wein (еркек жынысты, атау септік)
- das → kaltes Wasser (ортақ жынысты, табыс септік)
- dem → mit gutem Wein (еркек жынысты, барыс септік)
Негізгі ереже: Бастық жоқ болса, бастық менмін. Артикль болмаса, сын есім барлық ақпаратты толықтыру үшін ең күшті жалғау өзгерісін қолдануы керек. Міне, бұл "күшті өзгеріс".
Үшінші жағдай: Бастық анық емес (аралас өзгеріс)
Ең қызықты жағдай келді. Командада ein, eine сияқты анықталмаған артикльдер пайда болғанда, бұл жартылай сөйлейтін, аздап анық емес бастық келді деген сөз.
Мысалы, бастық айтады:
Ein Mann... (Бір ер адам...)
Ein Buch... (Бір кітап...)
Мәселе мынада: тек ein сөзіне қарап, оның нақты еркек жынысты, атау септіктегі (der Mann) немесе ортақ жынысты, атау/табыс септіктегі (das Buch) екенін 100% анықтай алмайсыз. Ақпарат толық емес!
Бұл кезде "ақылды" қызметкер (сын есім) "құтқаруға" шығуы керек.
Ол бастықтың ақпараты анық емес жерде, ақпаратты дәлме-дәл толықтырады.
Ein gut_er_ Mann... (Бастықтың ein-і анық емес, қызметкер еркек жынысты ақпаратты -er арқылы толықтырады)
Ein gut_es_ Buch... (Бастықтың ein-і анық емес, қызметкер ортақ жынысты ақпаратты -es арқылы толықтырады)
Бірақ басқа ақпараттар анық болған жағдайда, мысалы, үшінші септік einem Mann, бастықтың -em арқылы ақпаратты толық берген, сондықтан қызметкер қайтадан "демала" алады:
mit einem gut_en_ Mann... (Бастықтың einem-і өте анық, қызметкерге қарапайым -en қолдану жеткілікті.)
Негізгі ереже: Бастық анық айта алмаса, мен толықтырамын. Міне, бұл "аралас өзгерістің" мәні – тек қажет болған жағдайда ғана әрекет етіп, анықталмаған артикль жетіспейтін ақпаратты толықтыру.